Teatr Laboratorium

(Tekst: Bruno Chojaka przeniesiony ze strony Instytutu im. Jerzego Grotowskiego sukcesywnie uzupełniany linkami wzbogacającymi wiadomości)

Nazwa „Teatr Laboratorium” odnosi się nie tylko do instytucji kierowanej przez Jerzego Grotowskiego, ale do całego tzw. teatralnego okresu jego twórczości, skupiającego się na realizacji przedstawień teatralnych (1959–1969), a także – do okresu kultury czynnej i Teatru Źródeł (lata siedemdziesiąte i początek lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku).

Kierowana od 1959 roku przez Jerzego Grotowskiego i Ludwika Flaszena w Opolu instytucja artystyczna nosiła z początku nazwę Teatr 13 Rzędów. W marcu 1962 roku dodano do niej człon „Laboratorium” i od tego momentu na pieczątkach widniała nazwa: Teatr-Laboratorium „13 Rzędów”. Z czasem na plakatach i w programach zrezygnowano z użycia dywizu i cudzysłowu, w wyniku czego do historii przeszły nazwy Teatr Laboratorium 13 Rzędów i Teatr Laboratorium.

Instytucja działająca wcześniej w Opolu jako Teatr „13 Rzędów” została założona przez małżeństwo – Stanisławę Łopuszańską i Eugeniusza Ławskiego, przedwojennych „Redutowców”, a w momencie powstania teatru – aktorów Teatru Ziemi Opolskiej. Zaproponowali oni władzom Opola zorganizowanie scenki kameralnej w pomieszczeniach Domu Związków Twórczych jako alternatywnej propozycji widowiskowej. Nazwa „13 Rzędów” odpowiadała liczbie rzędów krzeseł ustawionych w zaproponowanej im salce o powierzchni 72 metrów kwadratowych.

Siedziba była na parterze obu tych kamieniczek - obecnie mieści sie tam Pub-Maska)

Pierwsza nieoficjalna premiera nowego teatru, Freuda teoria snów Antoniego Cwojdzińskiego w reżyserii Stanisława Igara, odbyła się 13 maja 1958 roku. Drugą premierą, 8 listopada 1958 roku, byli Pechowcy (na podstawie dramatu Jerzego Krzysztonia Bogowie deszczu), wyreżyserowani przez Grotowskiego – zanim przejął on kierownictwo tej placówki, co nastąpiło w lipcu 1959 roku. Inicjatorzy powstania teatru, zniechęceni pogarszającymi się warunkami ekonomicznymi i problemami administracyjnymi, odeszli z Opola do Katowic. Pełniący po ich odejściu obowiązki kierownika administracyjnego Mieczysław Borkowski zwrócił się wówczas do Ludwika Flaszena, znanego krakowskiego krytyka teatralnego, aby objął kierownictwo artystyczne Teatru „13 Rzędów”. Jednak Flaszen – jako nie-praktyk – odmówił, proponując, aby kierownictwo artystyczne powierzyć Jerzemu Grotowskiemu (zarazem głównemu reżyserowi teatru), on zaś podjąłby się kierownictwa literackiego. W wyniku działań organizacyjnych Mieczysława Borkowskiego skompletowany został pierwszy zespół aktorski odnowionych „13 Rzędów”, złożony przeważnie z absolwentów krakowskiej Wyższej Szkoły Teatralnej, w osobach: Barbary Barskiej, Reny Mireckiej, Tadeusza Bartkowiaka, Antoniego Jahołkowskiego, Adama Kurczyny (jedynego aktora z pierwszego zespołu) i Zygmunta Molika. W późniejszym czasie skład ten zmieniał się wielokrotnie. W okresie opolskim do zespołu dołączali: Andrzej Bielski, Ryszard Cieślak, Zbigniew Cynkutis, Ewa Lubowiecka, Maja Komorowska, Aleksander Kopczewski, Maciej Prus, Stanisław Szreniawski, a także – związani ze środowiskiem krakowskiego Teatru 38 – Mieczysław Janowski, Jerzy Paszula i Stanisław Scierski. W teatrze podjął pracę również Waldemar Krygier, reżyser i plastyk z Teatru 38, w Teatrze Laboratorium przede wszystkim twórca plakatów i kostiumów.

8 października 1959 roku odbyła się pierwsza premiera Teatru „13 Rzędów” pod nowym kierownictwem: Orfeusz wg Jeana Cocteau, do scenariusza teatralnego i w reżyserii Jerzego Grotowskiego, z Adamem Kurczyną w roli tytułowej. Od tego momentu Teatr „13 Rzędów” był anonsowany jako instytucja działająca przy opolskim Domu Związków Twórczych oraz posiadająca licencję Ministerstwa Kultury i Sztuki. Jego główna linia repertuarowa objęła kolejne premiery: Kaina wg Byrona (30 stycznia 1960), Misterium-buffo wg W. Majakowskiego (31 lipca 1960), Siakuntalę wg Kalidasy (13 grudnia 1960 – od niej rozpoczyna się stała współpraca Grotowskiego z Jerzym Gurawskim – autorem architektury przestrzeni scenicznej), Dziady wg Mickiewicza (18 czerwca 1961), Idiotę wg Dostojewskiego (22 października 1961 – był to jedyny spektakl mieszczący się w głównej linii repertuarowej, którego nie wyreżyserował Grotowski – twórcą spektaklu był Waldemar Krygier), Kordiana wg Słowackiego (13 lutego 1962), Akropolis wg Wyspiańskiego (10 października 1962 – I wariant, 24 listopada 1962 – II wariant; oba warianty zrealizowane przez Grotowskiego wspólnie z Józefem Szajną i Eugeniem Barbą jako reżyserem-asystentem), Tragiczne dzieje doktora Fausta wg Marlowe’a (23 kwietnia 1963 – prapremiera polska), Studium o Hamlecie wg Szekspira i Wyspiańskiego oraz III wariant Akropolis (10 czerwca 1964).

Poza główną linią repertuarową realizowane były też inne programy sceniczne. Zaczęto od Kabaretu Błażeja Sartra do tekstu Adama Kurczyny, z piosenkami Antoniego Jahołkowskiego, w reżyserii Zygmunta Molika (15 maja 1960), a następnie zainicjowano Estradę Teatru [Laboratorium] 13 Rzędów, którą zależnie od treści programu nazywano: „Publicystyczną”, „Dokumentalną” bądź „Poetycką” – najczęściej były to tzw. faktomontaże, składające się z gry aktorskiej na żywym planie oraz z fragmentów archiwalnych filmów i dokumentalnych nagrań dźwiękowych. „Estrada” miała sześć kolejnych, numerowanych edycji-programów. Były to: Turyści (1/61) i Gliniane gołębie (2/61) – grane zawsze razem, zmontowane przez Jerzego Grotowskiego (premiera obu 31 marca 1961), Pamiętnik Śląski (3/61) w montażu Jerzego Falkowskiego i reżyserii Zygmunta Molika (9 lipca 1961), Oratorium robotnicze (4/62) w inscenizacji i reżyserii Waldemara Krygiera (27 lutego 1962), Maski (5/63) w realizacji Ryszarda Cieślaka (3 stycznia 1963) i Pieśni (6/64) do scenariusza i w realizacji Andrzeja Bielskiego (30 kwietnia 1964). Ponadto artyści teatru często występowali w słuchowiskach Rozgłośni Opolskiej Polskiego Radia, a także blisko współpracowali z opolskim Amatorskim Klubem Filmowym „Kręciołek”.

W kwietniu 1964 roku doszło do obniżenia dotacji na działalność teatru przez Wydział Kultury przy opolskim Prezydium Rady Narodowej, co praktycznie wykluczyło możliwość dalszego funkcjonowania teatru w tym mieście. W lecie tego samego roku prof. Bolesław Iwaszkiewicz, przewodniczący Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia, zaproponował Teatrowi Laboratorium przeniesienie się na stałe do Wrocławia. Zespół Teatru Laboratorium opuścił Opole i zaczął funkcjonować we Wrocławiu od dnia 1 stycznia 1965 roku.

Pod względem organizacyjnym, a przede wszystkim budżetowym, był wciąż instytucją niesamodzielną, umocowaną przy Towarzystwie Miłośników Wrocławia (co oznaczało m.in. wspólną księgowość). Na potrzeby administracyjne teatr otrzymał nieduże pomieszczenie na trzecim piętrze oraz podpiwniczenie w kamienicy na Starym Rynku (wejście z Przejścia Żelaźniczego), natomiast na salę teatralną przeznaczona została jedna z przestrzeni wrocławskiego Ośrodka Kultury i Sztuki (również na Rynku Starego Miasta – z wejściem z bramy Rynek-Ratusz 27). Dyrektorem administracyjnym został absolwent prawa, Jędrzej Sell, dzięki staraniom którego teatr otrzymał w dalszej kolejności pomieszczenia po Wrocławskim Towarzystwie Fotograficznym na parterze (mieścił się w nich sekretariat i kancelaria Grotowskiego, pokoik księgowej i działu technicznego oraz magazynek; obecnie w tych pomieszczeniach znajduje się archiwum), a następnie duże pomieszczenia po wytwórni wód mineralnych, przeznaczone na salę prób, gdzie pracowali i mieszkali stażyści (obecne Sala Kinowa i gabinet dyrektorów oraz pokój gościnny). Jako ostatnie pozyskane zostały pomieszczenia po niklowni, zaadaptowane na sekretariat według projektu Stanisława Lose, oraz pomieszczenia na pierwszym piętrze, gdzie mieściła się sala prób i spotkań oraz recepcja Przedsięwzięcia Góra (1977), obecnie – Dział Organizacji i Realizacji. Zespół administracyjny teatru byl niewielki: dyrektor administracyjny Jędrzej Sell, główna księgowa Olga Piech, pracownik administracyjny Stefania Gardecka, a także pracownicy techniczni – Czesław Szarek, Tadeusz Mryc oraz Jan Dąbrowski.

Swą nazwę statutową Teatr Laboratorium zmienił w okresie wrocławskim jeszcze dwukrotnie: w 1965 roku z Teatru-Laboratorium 13 Rzędów na Instytut Badań Metody Aktorskiej – Teatr Laboratorium i w 1970 roku na Instytut Aktora – Teatr Laboratorium. W połowie lat siedemdziesiątych Jerzy Grotowski zaproponował kolejną zmianę nazwy: na Instytut Laboratorium – ze świadomą eliminacją słów „aktor” i „teatr”, jednak nie zostało to uregulowane pod względem formalnym.

Działalność Teatru Laboratorium po przeniesieniu się do Wrocławia dzieli się na dwa okresy nazywane umownie: „teatralnym” i „po-teatralnym”.
 

Znak Teatru Laboratorium przyjęty za Teatrem Reduta, 1966

W okresie teatralnym, tuż po zainstalowaniu się we Wrocławiu, wznowione zostaje Akropolis jako „wariant IV” (nieróżniący się obsadą od trzeciego).

Wkrótce potem odbywa się pierwsza „wrocławska”  premiera (spektakl przygotowany został w Opolu) – Książę Niezłomny wg Calderona-Słowackiego (wariant I: 25 kwietnia 1965). Drugi wariant tego przedstawienia z 14 listopada 1965 roku grany był przez cały rok 1966. W roku następnym – 20 marca – przedstawiona zostaje jeden jedyny raz „próba otwarta” Ewangelii, a także V – ostatni – wariant Akropolis. 19 marca 1968 roku wchodzi do repertuaru ostatni (trzeci) wariant Księcia Niezłomnego, a 19 lipca odbywa się zamknięta premiera Apocalypsis cum figuris. Spektakl ten – zaprezentowany po raz pierwszy oficjalnie 11 lutego 1969 roku – będzie miał jeszcze dwie kolejne wersje i przejdzie do historii jako ostatnie dzieło teatralne Jerzego Grotowskiego.
W okresie „po-teatralnym” (od początku lat siedemdziesiątych) zespół Teatru Laboratorium pod kierunkiem Grotowskiego zrealizował szereg przedsięwzięć parateatralnych: Complex Research Program (Kompleksowy Program Badawczy; 1972–1974) – z czasem przekształcone w Special Project (1973–1976), Spotkania robocze (1974–1975), Medytacje na głos (1974–1981), Acting Therapy (1975–1977), Zdarzenie (1975), Twoja Pieśń (1975–1976), Otwarcia – miasto Wrocław (1976), Nocne Czuwania (1976–1977), Droga (1977–1979), Góra Płomienia (przekształcone później w Przedsięwzięcie Góra; 1977), Czuwanie (1978–1979), Drzewo Ludzi (1979–1981). W tym okresie zespół poszerza skład – obok Elizabeth Albahacki, Reny Mireckiej, Ryszarda Cieślaka, Zbigniewa Cynkutisa, Antoniego Jahołkowskiego, Zygmunta Molika i Stanisława Scierskiego pojawiają się „młodzi” – grupa wyłoniona w wyniku eliminacji w latach 1970–1971: Irena Rycyk, Wiesław Hoszowski, Zbigniew Kozłowski i Aleksander Lidtke, a następnie uzupełniona w 1972 roku o Teresę Nawrot i Jerzego Bogajewicza (absolwentów warszawskiej PWST) oraz Włodzimierza Staniewskiego, aktora studenckiego Teatru STU, późniejszego założyciela Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. W czerwcu 1973 roku z zespołem nawiązuje kontakt jeden z najważniejszych liderów przedsięwzięć parateatralnych – Jacek Zmysłowski. Obok Ludwika Flaszena, czynnego w tym czasie także jako lider przedsięwzięć parateatralnych, ważną rolę odegrał Zbigniew (Teo) Spychalski, wcześniejszy stażysta i asystent Grotowskiego w okresie teatralnym, koordynujący prace Studia Międzynarodowego.

Jedynym w swoim rodzaju wydarzeniem w historii zespołu był Uniwersytet Poszukiwań Teatru Narodów, zrealizowany we Wrocławiu i jego okolicach w ramach Sezonu Teatru Narodów w 1975 roku. Wśród zaproszonych artystów znaleźli się: Eugenio Barba, Jean-Louis Barrault, Peter Brook, Joseph Chaikin, André Gregory i Luca Ronconi. Właśnie w tym okresie zapoczątkowane zostały dzieła-procesy: Acting Therapy, Zdarzenia i Twoja Pieśń.

Osobny rozdział w działalności Teatru Laboratorium stanowi szereg przedsięwzięć artystyczno-badawczych kierowanych osobiście przez Grotowskiego, a nazwanych przez niego Teatrem Źródeł (1978–1982). Był to ostatni okres działalności twórczej Grotowskiego przed jego opuszczeniem Polski na stałe, a zarazem okres pod względem merytorycznym odrębny od tego, co zwykło się nazywać „parateatrem”. Teatr Źródeł dzielił się na pracę w bazach terenowych w >>> Brzezince i Ostrowinie pod Wrocławiem oraz na wyprawy – na Haiti, do Nigerii, na Białostocczyznę, do Meksyku i do Indii (do Bengalu Zachodniego).

We wszystkich poczynaniach Grotowski opierał się na współpracownikach polskich i zagranicznych. Do grona tych pierwszych zaliczali się: Zbigniew Spychalski, Jacek Zmysłowski i Zbigniew Kozłowski, a także Marek Musiał, który współpracował z Grotowskim w latach 1970–1971, oraz Magdalena Złotowska i Leszek Kolankiewicz. Współpracownikami zagranicznymi byli: Dominique Gerard, Pierre Guicheney, François Kahn i François Liège (Francja), Eliezer i Micado Cadet oraz Maud Robart i Jean-Claude Garoute (Haiti), a także inne osoby z haitańskiej grupy Saint-Soleil, Abani Biswas, Ramakrishna Dhar, Dibyendu Gangopadhya, Probir Guha, Gour Khepa, Nasrudin Shah (Indie), Maro Shimoda (Japonia), Jairo Cuesta (Kolumbia), Refujio Gonzales, Helena Guardia Sanchez, Nicolás Núñez, Jaime Soriano i Pablo Jimenez (Meksyk), Katharina Seyferth (Niemcy), Elizabeth Havard (Stany Zjednoczone) oraz Fausto Pluchinotta i Stefano Vercelli (Włochy).

Na początku lat osiemdziesiątych zespół w składzie: Rena Mirecka, Teresa Nawrot, Irena Rycyk, Antoni Jahołkowski, Zbigniew Kozłowski i Stanisław Scierski podjął próbę nawiązania do praktyki spektaklowej w przedsięwzięciu Thanatos Polski. Inkantacje (1981), kierowanym przez Ryszarda Cieślaka. Premiera odbyła się w Olsztynie w sali Pantomimy dla Głuchych w styczniu 1981 roku.

Podczas stanu wojennego w Polsce, w listopadzie 1982 roku, Jerzy Grotowski podjął decyzję o emigracji i rozwiązaniu zespołu. Do 1984 roku zespół aktorski przebywał na zagranicznych kontraktach. W sierpniu tegoż roku wśród członków-założycieli Teatru Laboratorium zapadła decyzja o samorozwiązaniu, co nastąpiło formalnie 31 grudnia.

Tekst: Bruno Chojak